Wiek XIX był czasem burzliwych przemian o charakterze społecznym i politycznym. Przemiany te nie ominęły także Kościoła. I tak na przykład Francja, była terenem wielkich prześladowań począwszy od Wielkiej Rewolucji Francuskiej po kolejne rządy, które stawiały sobie za cel kompletne zniszczenie Kościoła i całej chrześcijańskiej kultury. W czasie prześladowań Kościół francuski przechodził swoje największe oczyszczenie i rozkwit. Wiek XIX jest świadkiem powstania we Francji wielkiej liczby nowych zgromadzeń zakonnych, w tym w większości misyjnych.
We Francji powstają także przyszłe Papieskie Dzieła Misyjne. W 1822r. w Lyonie powstaje z inspiracji Marii Pauliny Jaricot Dzieło Rozkrzewiania Wiary, które szybko rozprzestrzeniło się w całej Europie szczególnie we Francji oraz Północnej Afryce. Jego celem było budzenie zainteresowania dla misji tam gdzie się jest, to znaczy we wspólnocie, rodzinie, środowisku pracy. Wszyscy mają posiadać świadomość odpowiedzialności za misje oraz wspomagać je materialnie i duchowo. Paulina Jaricot zainspirowała również żywy różaniec za misje.
Drugim dziełem było Dzieło św. Piotra Apostoła założone w 1889r. przez Stefanię i Janinę Bigard. Gdy Janina z powodu choroby nie mogła kontynuować rozpoczętego Dzieła przejęły je Siostry Franciszkanki Misjonarki Maryi. W 1904r. Dzieło zostało przekazane Papieskiej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Głównym zadaniem Dzieła jest uwrażliwienie chrześcijan na formację rodzimego kleru na misjach. W 1843 r. powstało Dzieło Dziecięctwa Misyjnego założone przez bp. Nancy Karola de Forbin-Jansonâa. To Dzieło z kolei stara się rozwinąć świadomość misyjną wśród dzieci, które wspierają duchowo i materialnie swoich rówieśników na misjach .
Duchowość XIX wieku oprócz wielkiego entuzjazmu misyjnego nacechowana była kultem do Eucharystii, Serca Jezusowego, Najświętszej Maryi Panny, oddaniem się na ofiarę za innych. Znalazła ona głębokie echo w życiu Marii od Męki Pańskiej Założycielki Franciszkanek Misjonarek Maryi .
Specyfika Kościoła francuskiego
Wiek XIX rozpoczyna się we Francji utworzeniem 10 listopada 1799 roku nowej formy władzy [po obaleniu niepopularnego Dyrektoriatu]. Na czele rządu postawiono trzech konsulów z Napoleonem Bonapartym na czele. Pierwszy konsul wychowany na ideałach Oświecenia i rewolucji był racjonalistą, obojętny religijnie, a w sprawach polityki kościelnej gallikanistą. Był jednak realistą i wiedział, że religia może być traktowana jako pierwszoplanowy czynnik polityczny, stanowiąc równocześnie główną siłą więzi społecznej.
Kościelny porządek i religijność obywateli uważał za konieczne dla pomyślności Francji. Po 10 latach rewolucji życie religijne we Francji zostało ogromnie osłabione, a organizacja Kościoła całkowicie zniszczona. Napoleon Bonaparte dążył do pojednania ze Stolicą Apostolską. Rokowania trwały 10 miesięcy i 15 lipca 1801 r. zaowocowały podpisanym konkordatem, który obowiązywał do 1905 roku. Dawał on wolność Kościołowi we Francji, a religia katolicka stała się religią większości obywateli francuskich. Powołano nową organizację kościelną. Brak było jednak księży, którzy w znacznym stopniu zostali zamordowani lub deportowani podczas rewolucji. Konkordat oburzył monarchistów i rewolucjonistów. By złagodzić oburzenie, Napoleon dodał 77 artykułów organicznych, które uzależniały Kościół od państwa.
W 1802 roku Napoleon przeprowadził swój wybór na konsula dożywotniego i 18 maja 1804 roku proklamowano we Francji dziedziczne cesarstwo. Na uroczystości koronacyjne, które odbyły się w Paryżu 4 grudnia 1804r. cesarz zaprosił papieża Piusa VII. Zgodnie z umową papież namaścił cesarza i jego żonę Józefinę, z którą Bonaparte poprzedniego dnia zawarł małżeństwo kościelne. Pobłogosławił także pierścienie, korony, jabłka, szpadę, i cesarski płaszcz. Ewenementem było, iż koronę sobie i żonie włożył na skronie sam cesarz. Papież będąc na tych uroczystościach uzyskał dla Kościoła francuskiego jedynie zgodę cesarza na przywrócenie zgromadzeń zakonnych, wznowienie seminariów, oraz zniesienie kalendarza republikańskiego.
Od 1805 r. rozpoczęły się jednak nowe nieporozumienia i tarcia między papieżem Piusem VII, a cesarzem. Napoleon groził likwidacją Państwa Kościelnego i zajął jego lenna, a 2 lutego 1808 r. wojska francuskie wkroczyły do Rzymu. Dwa miesiące później część Państwa Kościelnego została wcielona do Królestwa Włoskiego. Papież odwołał nuncjusza z Francji, a 17 maja 1809r. cesarz odwołał darowiznę Pepina i Karola Wielkiego i wcielił Państwo Kościelne do Cesarstwa Francuskiego. Na te akty przemocy papież odpowiedział klątwą na grabieżców dziedzictwa św. Piotra z wymienieniem imienia Napoleona. W nocy z 5/6 lipca 1809 r. generał Rodet na rozkaz cesarza zabrał siłą papieża i wywiózł do Sawony.
W dniu 2 kwietnia 1810 r. Napoleon rozwiódł się z żoną Józefiną i poślubił arcyksiężniczkę Marię Ludwikę córkę cesarza austriackiego. Internowany papież odmówił potwierdzenia rozwodu i pobłogosławienia nowego związku. Sytuacja i papieża była bardzo ciężka. Stu czterdziestu biskupów francuskich, niemieckich i włoskich odbyło synod, chcieli porozumienia z uwięzionym papieżem. Synod jednak został rozwiązany, a wielu biskupów uwięziono. Cesarz od chwili uwięzienia papieża nie odniósł żadnego militarnego zwycięstwa. Napoleon rozwiązał konkordat i synod paryski. W 1812 r. polecił przewieźć chorego papieża do zamku Fontainebleau pod Paryżem.
Po nieudanej wyprawie na Moskwę w styczniu 1814 r. uzgodniono artykuły wstępne do nowego konkordatu. Po klęsce pod Lipskiem 1 kwietnia 1814 roku cesarz podpisał abdykację, a 24 maja tegoż roku papież powrócił do Rzymu witany owacyjnie przez wiernych. Na tę pamiątkę ustalił nowe święto Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych. Papież udzielił schronienia matce Napoleona, Letycji i jego wujowi kard. Feschowi. Cesarz wysłany przez Anglików na wyspę św. Heleny zmarł 5 maja 1821 roku.
Po kapitulacji Napoleona Bonapartego, na tron francuski w 1814 r. powróciła dynastia Burbonów w osobie króla Ludwika XVIII [1814-1824]. Przywrócił on katolicyzmowi rangę religii państwowej, święcenie niedzieli, podjął kroki w celu przywrócenia Kościołowi skasowanych uprzednio dóbr. W 1817 r. zawarł konkordat i przywrócił 42 skasowane diecezje. Pozwoliła działalność zakonów i seminariów duchownych. Dzięki tym ostatnim wzrosła liczba kapłanów, a warte odnotowania jest fakt, że wśród nich był św. Jan Vianney, proboszcz z Ars.
Monarchia była bardzo związana z Kościołem. Jej przeciwnicy występowali także przeciwko niemu. Dzieła Woltera i Rousseau propagowały obojętność religijną i niewiarę. By temu zapobiec powstało wiele organizacji kościelnych, takich jak: Akcja Katolicka, Stowarzyszenie Dobrych Studentów, Stowarzyszenie Dobrych Robotników, Stowarzyszenie św. Józefa i inne. Stowarzyszenia te podjęły akcję katechetyczną, charytatywną, społeczną i religijną. Zaczęła się rozwijać katolicka publicystyka i prasa.
Następny król Karol X [1824-1830] ograniczył wolność prasy i zniósł drugą izbę parlamentu. Małym seminariom duchownym odmówił praw państwowych szkół średnich. Jezuici musieli opuścić kolegia, a zakonnicy szkoły wyższe. Rewolucja w lipcu 1830 roku obaliła rządy Karola X i na tron powołała Ludwika Filipa I Orleańskiego [1830-1848] .
Nowy król starając się przypodobać orientacji antykościelnej zarządził m.in. usunięcie krzyży z sal sądowych, zakazał prowadzenia misji ludowych, a działalność duchowieństwa poddał pod nadzór policji. Katolicyzm we Francji był jednak zbyt silny, by go zepchnąć do podrzędnej roli. W 1833 r. katolicy otrzymali prawo zakładania szkół podstawowych. W 1848 r. doszło do rewolucji i w czasie bratobójczych walk zginął metropolita Paryża D. A. Affre, który chciał doprowadzić do pokoju między walczącymi stronami. Rewolucja obaliła monarchię, a przywróciła republikę, na której czele stanął prezydent książę Ludwik Napoleon Bonaparte [1848-1852] . Chcąc się odwdzięczyć katolikom za udzielone mu poparcie przywrócił wiele przywilejów Kościołowi.
Ludwik Napoleon Bonaparte na mocy plebiscytu dokonał rewizji Konstytucji 14 stycznia 1852r, która dała mu ogromną władzę i utrwaliła jego rządy na 10 lat. Następny plebiscyt wypowiedział się za przywróceniem monarchii.
Obok głębokiej wiary szerzył się również we Francji ateizm, indyferentyzm i wroga postawa wobec Kościoła, nie tylko wśród mieszczaństwa, ale i wśród rodzącego się świata robotniczego i chłopskiego.
Ludwik III jeszcze jako prezydent w latach 1849-1850 interweniował na rzecz Państwa Kościelnego, wprowadził biskupów do senatu, popierał zakony katolickie. Starał się także uwolnić Kościół z krępujących więzów gallikanizmu oraz pomógł ks. A.Falloux w przeprowadzeniu w parlamencie ustawy zezwalającej na prowadzenie przez Kościół szkolnictwa średniego. Jako cesarz kontynuował politykę prokościelną. Zaprosił m.in. papieża Piusa IX na swoją koronację, lecz ten postawił warunek: rewizję artykułów organicznych. Cesarz się jednak na to nie zgodził. Ludwik III oddał Kościołowi wiele odnowionych świątyń, pozwolił zakonom żeńskim powrócić do Francji, przywrócił świętowanie niedzieli i świąt katolickich, zezwolił na wolne kontakty ze Stolicą Apostolską, zniósł placetum regium na pisma papieskie. Papież w porozumieniu z cesarzem przywrócił kilka diecezji, biskupi mogli swobodnie odbywać synody, na lepszym poziomie stały seminaria duchowne.
Dzięki działalności zakonów, stowarzyszeń, bractw i rozwojowi ruchu pielgrzymkowego, a także misji ludowych ożywiło się życie religijne. Duży wpływ na ten stan miały także objawienia Najświętszej Maryi Panny w La Salette i Lourdes [1858r.] oraz działalność duszpasterska św. Jana Vianneya promieniująca na całą Francję.
W XIX w powstało we Francji bardzo dużo zgromadzeń zakonnych (ok. 175), w tym większość misyjnych. W tym też czasie żyła m.in. św. Teresa od Dzieciątka Jezus, św. Katarzyna Laboure, św. Piotr Chanel, św. Justyn de Jacobis. Prokościelna polityka cesarza Napoleona III zmieniła się po roku 1859, kiedy dokonano zamachu na jego życie. Zawarł on porozumienie z Włochami, przystąpił do wojny z Austrią [1859r.] i nie przeszkodził w aneksji 2/3 obszaru Państwa Kościelnego. Ogłoszenie przez papieża Syllabusa w 1864r. doprowadziło do ostrego konfliktu między metropolitą Paryża G. Darboy, a Stolicą Świętą. W czasie Soboru Watykańskiego I część episkopatu francuskiego zajęła opozycyjne stanowisko wobec tezy o nieomylności papieskiej.
W lipcu 1870r. rozpoczęła się wojna prusko-francuska w następstwie, której wojska francuskie opuściły Rzym. Dnia 2 września 1870r. Francja poniosła klęskę pod Sedanem, a Napoleon III dostał się do niewoli. Natomiast dnia 4 września w Paryżu wybuchła rewolucja zwana "Komuną Paryską" , która zwróciła się przeciwko Kościołowi. Proklamowała ona rozdział Kościoła od państwa, upaństwowiła dobra kościelne, sprofanowała wiele kościołów. W czasie walk zamordowano 62 duchownych wraz z kard. Darboy. W tymże roku parlament francuski ogłosił detronizację dynastii Bonapartych, upadek cesarstwa i utworzenie III Republiki.
Ustrój republikański umocnił się po pięciu latach zaciętych walk. W Zgromadzeniu Narodowym w 1871r. większość stanowili monarchiści. Pierwsze kroki Zgromadzenia Narodowego, któremu przewodniczył A. Thiers [+1877] były pozytywne w stosunku do Kościoła. Tak więc Francja nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a Parlament w 1875r. zezwolił na zakładanie wyższych uczelni niepaństwowych. Wówczas to powstały uniwersytety katolickie w Paryżu, Lille, Angers, Lyonie, Tuluzie. Kościół mógł z całą swobodą rozwijać działalność duszpasterską, charytatywną, społeczną i kulturalną. Kościół doszedł do wielkiego znaczenia, a papieże Pius IX i Leon XIII nazywali Francję "najstarszą córą Kościoła".
Wybory w 1876r. przyniosły zwycięstwo republikanów w izbie deputowanych, a w 1879r. w senacie. Odtąd republikanie rozpoczęli walkę z Kościołem i sekularyzację życia publicznego. W 1879r. zabroniono zakonom prowadzenia szkół elementarnych, a w 1882 roku uchwalono całkowitą laicyzację szkół. Rząd wydał wiele zarządzeń regulujących procesje, kazania, działalność bractw i stowarzyszeń. Wprowadzono rozwody cywilne. Republikanie domagali się także całkowitego rozdziału Kościoła od państwa i zniesienia konkordatu.
W 1880r. rozwiązali wszystkie szkoły i instytucje prowadzone przez Jezuitów, których ostatecznie usunięto z Francji [1880r.]. Pozostałe Zgromadzenia musiały prosić rząd o państwowe zatwierdzenie. Zamknięto 261 klasztorów męskich. W latach 1880-1883 wprowadzono służbę wojskową dla duchownych, zniesiono duszpasterstwo wojskowe i szpitalne, zeświecczono szkoły i sądy, zlikwidowano urzędowe święcenie niedzieli. Kompromisowa polityka papieża Leona XIII i nuncjusza apostolskiego w Paryżu Włodzimierza Czackiego zapobiegła zerwaniu kontaktów dyplomatycznych z Francją. Gdy w Parlamencie uchwalono ustawę, by usunąć zakony, Czacki zdołał utrzymać niektóre Zgromadzenia, a dla rozwiązanych, by zakonnicy mogli pozostać we Francji.
W 1882r. Papież Leon XIII mianował kardynałem biskupa Algieru C. Lavigerie, wywierającego duży wpływ na rząd. W 1884r. Leon XIII wydał encyklikę Nobillissima Gallorum, w której zaapelował do katolików francuskich, by uznali republikańską formę rządów. Ten sam cel miała inna encyklika Leona XIII Au milieu de sollicitudes z dnia 17 lutego 1892r. oraz list papieża do kardynałów francuskich. Ta akcja pojednawcza papieża podzieliła jednak katolików we Francji. Od czerwca 1899r. za rządów R. Waldeck - Rousseau Francja wkroczyła na drogę odwołania konkordatu i oddzielenia Kościoła od państwa. Dnia 1 lipca 1901r. wszystkie Zgromadzenia nie posiadające rządowego uznania zostały rozwiązane [700 klasztorów], a pozostałe miały składać sprawozdania ze spraw gospodarczych.
W 1901 r. na czele rządu stanął Emile Combes dawny seminarzysta i lewicujący radykał. Polecił on zamknięcie ok. 12 tysięcy szkół katolickich. W 1903 r. zniesiono wszystkie zakony z wyjątkiem trzech zgromadzeń misyjnych, a ich dobra przejęło państwo. W 1904r. Francja wypowiedziała konkordat i zerwała kontakty dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską.
s. Anna Siudak, fmm